پرسش‌ها و پاسخ‌های منابع فرعی درس «قرائت 4»:

سوال اول) صحت و سقم اشعار جاهلی را با تکیه بر نظر موافقان و مخالفان آن بررسی کنید.

پاسخ : دو نظر در مقاله ارائه شده است:     يكي از مارگاليوث  كه معتقد است اشعاري كه امروزه «شعر جاهلي» مي‌ناميم در دوره‌ی اسلامي به وجود آمده‌ است. او دلايل مدوني ارائه كرده است كه از اين ميان مي توان به مغاير بودن موضوع اشعار با مضمون شعر و شاعر در قرآن كريم، ندانستن خواندن و نوشتن جاهلان، ظهور اسلام به عنوان مانعي براي انتقال شعر جاهلي و  استفاده از مفاهيم الهي در شعر جاهلي اشاره کرد.     در سويي ديگر، طه‌حسين هم دلايلي بر شك كردن در صحت اشعار جاهلي بيان مي كند. او نمايان نكردن زندگي اعراب جاهلي در شعر جاهلي، اختلاف لغت و لهجه‌ی اعراب شمال و جنوب و در آخر هم روايت زباني و انتقال آن به صورت شفاهي را دلايلي براي ترديد در صحت مي‌داند. البته در رد دلایل مارگالیوث و طه حسین نظراتی مطرح شده است. بسیاری از مخالفان مارگالیوث پیش‌فرض‌های وی را مطابق مستندات علمی و تاریخی ارزیابی نمی کنند ،برای مثال با استناد به قرائنی اعراب جاهلی را صاحب فرهنگِ کتابت و غنای ادبی می دانند و بر همین اساس، نظر مارگالیوث مبنی بر ندانستن خواندن و نوشتن جاهلان را  نمی پذیرند. به هر روی عقیده مان بر این است که  اگر با یک دید کلی و خالی از جانبداری  به آرای دو گروه بنگریم می توانیم میانه ای را متصور شویم.  باور داریم اظهار نظر در باب چنین موضوعی با فاصله‌ی زمانی بسیار از عصر حاضر، می بایست به دور از جزمیت گرایی، واقعیت‌های تاریخی و ادبی را برای مخاطب روشن کند و بیان حکم قطعی برای موضوعات از این دست نمی تواند جایگاهی در بحث علمی پیدا کند.

سوال دوم) صعالیک چه گروهی بودند؟ ویژگی های بارزآنان و شعرشان چه بود؟  

پاسخ:  صعالیک گروهی بودند که از دل جامعه‌ی جاهلی سر برآوردند و رو در روی آنان قرار گرفتند و در این راستا ضدّ سنّت‌ها و هنجارهای فرهنگی ،اجتماعی و ادبی شوریدند. شاعران صعلوک، انسانهای فقیر، غاصب، قاتل و راهزنی نبودند که مخل امنیت مردم باشند. بلکه جوانمردانی توانمند و آرمانگرا بودند که برای احقاق حقوق از دست رفته‌ی همنوع خود تلاش می‌کردند.

    از ویژگی های بارز آنان و شعرشان:

1_ قوت اراده و اختیار: شاعر صعلوک از جدایی آشنایان یا تَرک انسان ها و جامعه‌ای که از آن خیر نمی‌بیند، شِکوه‌ای ندارد و با اراده‌ای قوی و بدون هرگونه شوری به چنین جامعه‌ای از آن روی برمی‌تابد. او برای تحقّق آرمان‌های انسانی و مقابله با رسوم رایج اجتماعی در نظام قبیله‌ای تلاش می‌کند.

2_ آزادگی: شاعر صعلوک، آزاده و مرشدی است که جامعه را به بیداری و گریز از غفلت دعوت می کند و چون عقل راهگشای اوست، یقین دارد که زمین برای آزادمردان گسترده است و با عقل می توان از ظلمت رهایی یافت.

3_ تلاش، مقاومت و پایداری:این شاعران با واقعیت جامعه‌ی قبیله‌ای خود ناسازگارند و برای رسیدن به آرمان هایشان پایداری می کنند. از جمله واقعیت های این جامعه، فقر و تعصب نژادی است که شاعر صعلوک به مقابله با آن برمی‌خیزد.

4_ ایثار و از خود‌ گذشتگی: ایثار صعلوک به گونه ای است که مردم را در مال خود شریک می‌داند. به اعتقاد او بخشش ثروتی است که باعث سیادت و سربلندی انسان می شود.

    اشعار شاعران صعلوک، برخلاف قصاید شاعران جاهلی، کوتاه، دارای وحدت موضوع  و خالی از مدح و وصف اطلال و دمن است. مهاجرت و سفر این شاعران به انگیزه‌ی مدح، صله، مقام یا دیدار معشوق نیست؛ بلکه برای گرفتن حق مظلومان است و به همین دلیل گاهی در اشعار آنان  تصویرهایی از جنگ هم می‌بینیم.

سوال سوم) به 6 مورد از نمادهای فرهنگ عربی عصر پیش از اسلام اشاره کنید و هر یک را به اختصار توضیح دهید.

پاسخ: 1_ محیط جغرافیایی شبه جزیره‌ی عربستان: محیط جغرافیایی از آن جهت در فرهنگ حائز اهمّیّت است که وجود دریا و مرزهای ساحلی به دلیل همجوار بودن با تمدن های سرزمینهای دیگر قابل ملاحظه است.

2_ جاهلیت و عرب جاهلی: جاهلیت نامی است که در قرآن کریم بر طبقه ای که پیش از اسلام می زیستند اطلاق شده است. زمخشری در کتاب اساس البلاغه جهل را مترادف «غلیان» و متضاد «حلم» آورده است. بیشتر کتابهای لغت عربی، واژه‌ی جهل را مقابل «علم» قرار داده اند.

3_ تجارت در عصر جاهلی:مکه در تجارت  دوران جاهلی نقش ویژه ای داشت این شهرهمانند بانک و صرافخانه های بزرگی بود که از کاروانهای عبوری حق ترانزیت دریافت می‌کرد.

4_ مفهوم شعر و شاعر: شعر در لغت عرب به معنی علم و شاعر به معنی عالم آمده است. جاحظ معتقد بود که شعر نوعی از صناعات بوده است و عربان آن را در ردیف برد یمانی و زیور لباس و نقش و نگار می دانستند. شاعر نزد یونانیان نیز به معنای «صانع» بوده است؛ از این رو آنان شعر را هم وزن صنایع و هنرهایی چون نقاشی و پیکرتراشی و موسیقی می دانستند.

5_ روند تکامل شعر: شعر عربی مراحل بسیار و تحولات گسترده‌ای را گذرانده است تا به زیبایی برسد و لازمه‌ی این تحول اندیشه و معرفت بوده است. شعر جاهلی به قدری در زبان و ترکیبات و اوزان خود اصول و قواعد دارد که پژوهشگر را متقاعد می سازد که اینها تنها با تلاش هایی سخت به دست آمده است.

6_ محافل ادبی شعر: بازار عکاظ نمادی بود از مجمعی ادبی که برجسته ترین شعرا در آن شرکت داشتند و برای هیچ شاعری افتخاری برتر از برنده شدن در این بازار نبود. به دنبال شکل گیری این بازار نوعی نقد ادبی در شعر پدیدار شد نقدی که نقش بسزایی در اصلاح و تنقیح شعر داشته است.

سوال چهارم) درمقایسه با شعر معاصر عرب، چرا شعر معاصر فارسی نتوانسته است، جایگاهی برجسته برای خود در ادبیات جهان کسب کند؟

پاسخ: پاسخ را می توان در دو مورد خلاصه کرد:

1_ مهمترین عامل که ممکن است در ژرف ساخت شعر همه‌ی شاعران معاصرعرب باشد، «تراژدی فلسطین» است. شاعران معاصر عرب با درک درستی از مسأله‌ی فلسطین توانستند، مفهوم دقیق مبارزه با امپریالیسم سرمایه داری را درک کنند و معادلات استعمارگرانه را در طرح نظام ها ی مختلف دریابند.

2_ نکته‌ی دوم وجود مترجمان زبر دستی است که به خوبی می توانند شعر عرب را به زبان های غربی برگردانند، بی آنکه از جوهر شعری آن کم شود؛ در حالی که متأسفانه شعر معاصر ایران از وجود چنین مترجمانی بی بهره است همچنین شعر معاصر ایران، شعری سیاسی نیست بلکه سیاست زده است و محتوای اکثر آن ها را شعارهای سیاسی تشکیل می دهد نه بینش اجتماعی.

سوال پنجم) برخی از عوامل ظهور ادب و فرهنگ عربی برزبان و فرهنگ فارسی را با ذکر توضیح بنویسید.

پاسخ: 1_ مسلمان شدن مردم که برای خواندن قرآن، نماز، ادعیه و نشر احادیث نیاز به خواندن و دانستن عربی داشتند و نیز به خاطر رغبت ایرانیان به دین اسلام.

2_ برخی از مشابهت های عقیدتی دین اسلام و زرتشت و دیگر شباهت  خط عربی و خط پهلوی 

3_ بی دقتی و بی عنایتی ایرانیان در ضبط و جمع آوری آثار ملی و ادبی خود، در حالی که  اعراب نسبت به ضبط آثار خود بسیار مقید بودند.

4_استفاده از قرآن کریم بیش از همه در مضامین ادبی و شعری فارسی تأثیر گذاشته است و نیز تقلید از شاعران عرب، ترجمه و تقلید بعضی از کتب همچون کلیله و دمنه‌یا الف لیله و لیل و همچنین تأثیر اعیاد و مراسم اسلامی و آداب و رسوم های مربوط به آن تا اندازه ای موجب رسوخ آداب عربی در فرهنگی ایرانی شده است .

 5_سجع و سجع نویسی: سجع نویسی، به  تقلید از این شیوه‌ی نویسندگی و سخنوری در زبان و ادب عربی در ایران رایج گردید.

6_ روابط بازرگانی و تجاری بین ایران و اعراب نیز در این تأثیر به شدت دخیل بود. همجواری این دو ملت با یکدیگر موجب داد و ستد شد که در انتقال فرهنگ ها بی تاثیر نبود.

سوال ششم) ابن مقفع به عنوان یک ایرانی چه تأثیری در ادب و بلاغت عرب داشته است؟

 پاسخ:  ابن مقفع یکی از ایرانیانی است که بی تردید در شکل گیری ادبیات دوران اسلامی عرب تأثیر به سزایی داشته است و از طریق تألیف و ترجمه‌ی آثار فارسی به عربی خدمت بزرگی به غنای فرهنگ و ادب نموده است. ترجمه‌ی ابن مقفع از کلیله و دمنه نخستین شاهکار نثر عربی است. ابن مقفع در انتقال ویژگی های ادب پهلوی به عربی نقش پررنگی داشته است. او را خالق نثر عربی لقب داده اند. از آثار ارزشمند او رسائل «الادب الصغیر»، «الادب الکبیر» و «رساله الصحابة » است  و دیگر ترجمه‌ی عربی آثار یونانی. حنا الفاخوری او را یکی از زعمای اولین مکتب نویسندگی در عصر عباسی می داند. بسیاری از نویسندگان عرب چون ابوالعلا معری از نثر او پیروی نموده اند. شیوه‌ی او در نگارش ساده نویسی بود.

سوال هفتم) به 6 مورد از نمونه های راهیابی فرهنگ و زبان ایران باستان در شعر و ادب جاهلی اشاره کنید.

پاسخ: 1_ در شعر امیة ابن ابی الصلت: مسافرت ابن جدعان به دربار کسری، پذیرایی با فالوده

2_ در شعر عبد المسیح بن عسلة:  عادت و رسم ایرانیان بر بیدار شدن از خواب با شنیدن آواز خوش یا برپایی یک سرگرمی و بازی به علت مقام و بزرگی شخص خفته و آغاز شدن روز شخص خفته به شادی

3_ تشبیه به سنت ها و رسوم فرهنگی ایران باستان در اشعار عرب جاهلی که دال بر شهرت، عظمت یا اهمیت این سنت هاست زیرا تا این گونه نباشد شاعر مشبه خود را به مشبهٌ به  تشبیه نمی کند.

4_ بازتاب این که پرچم حرمت دارد و باید ایستاده و افراشته بماند در شعر اعشی شاعر جاهلی

5_ تمجید و ستایش ایرانیان، شاهان ایران به همراه صفات عمومی ایرانیان در شعر امیة  بن ابی صلت، اعشی، عنتره ابن شداد عسبی

6_ تقرب اعراب جاهلی به دربار خسروان ایران: ابن جدعان، حارث بن عباد، ایاس بن قبیصة ، عدی بن زید

7_ ورود واژه های فراوان از زبان فارسی به زبان عربی:

واژگان دخیل پرکاربرد: متداول

واژگان دخیل کم کاربرد: مستدرک

واژگان نادر: متروک

سوال هشتم) پارناسیسم چیست؟ به مواردی از نمود پارناسیسم در معلقه‌ی امروالقیس را اشاره کنید.

پاسخ :  پارناسیسم مکتبی است که در اواخر قرن نوزدهم از نظریه‌ی «هنر برای هنر» منشعب شد. این مکتب نقطه‌ی مقابل ادبیات متعهد است و کمال هنر را بی توجه به فایده و ارزش اخلاقی  یا مادی آن صرفا در زیبایی می بیند. شاعر پارناسی از اجتماع چشم می پوشد و به دنبال ذوق هنری خود می رود تا اثر را به حد اعلای زیبایی و کمال برساند. در مفهومی وسیع پارناسیسم، مبنای خود را « چگونه سرودن» قرار می دهد نه متعالی بودن محتوا.

جنبه های پارناسی مطرح در معلقه امرؤ القیس را می توان در 3 بخش مشخص نمود:

1_  موضوع شعر: پرداخت معلقه امرؤالقیس به مضامین سطحی ساده و گاه پیش پا افتاده که‌یادآور مؤلفه های پارناسیسم است.

2_ اصول اخلاقی و اجتماعی : عدم توجه و پایبندی شاعر به ارزش های اخلاقی مطرح در میان اعراب جاهلی مثل شرافتمندی، جوانمردی و ... که از خصائص اصلی اشعار امرؤالقیس است.

3_ کمرنگ بودن ذهنیت گرایی، تمایل به  سادگی  و دوری از ابهام و پیچیدگی. این ویژگی در ابعاد زیر نمود یافته است:

الف) حضور شاعر در شعر به عنوان راوی

ب)به کارگیری زبانی صریح و بیانی بی پرده و روشن بهره گیری از نمایش مستقیم

ج) طبیعت گرایی : امرؤ القیس می کوشد وجوه ملموس زندگی خود که از طبیعت الهام گرفته شده برای مخاطب تصویر کند.  در تصاویرعینی و تک بعدی او می توان نوعی جمال شناسی مطلق گرا مشاهده کرد. زیبایی شناسی خاصی که کلاسیستها  به آن التفات داشتند.

د)احساس غربت، اندوه و ناامیدی  

سوال نهم) جمیل صدقی الزهاوی که بود و چه تأثیری از زبان و ادب فارسی پذیرفته بود؟

 پاسخ:  متولد بغداد در تاریخ 1836 میلادی مادرش ایرانی بود و پدرش ملامحمد زهاوی  از عرفا و شعرای بغداد که در شعر کردی عربی و فارسی ید طولایی داشت. جمیل صدقی هنوز بیست سال نداشت که جامع تمام علوم پدر خود گردید و مدرس مدرسه‌ی دینی سلیمانیه‌ی بغداد شد. مطالعات فراوان او در علوم مختلف زمان به ویژه فلسفه و طبع آزمایی در شعر و نثر ادبی خیلی زود نام او را بلند آوازه کرد. علاقه‌ی او به زبان فارسی تا به حدی بود که نخستین اشعارش را به فارسی سرود. تأثیر پذیری او از ادب فارسی مقوله ای گسترده است. ترجمه‌ی رباعیات خیام به نظم و نثر گوشه از این تأثیر است. وی اظهار نظرهای زیادی در باب شاعران کلاسیک فارسی چون سعدی دارد که خود نشان از میزان مطالعه و تعمق او در ادبیات فارسی است. در مناسبتهای گوناگون مانئد مراسم هزاره‌ی فردوسی حضور می یافت و از این رهگذر با ادبای و شعرای  معاصر ادب فارسی  ارتباط داشت؛ با بزرگانی چون ملک الشعرای بهار، رشید یاسمی، تقی زاده، قزوینی... .

    جمیل صدقی صاحب آثار پرشماری در زمینه شعر و نثر ادبی است که در اینجا از ذکر آن صرف نظر می کنیم.

سوال دهم) 12 واژه را که از زبان فارسی وارد زبان و ادبیات عربی شدند، ذکر کنید.

پاسخ: 1_ ابریق: به معنای آبریز، پارچ آب. به صورت اباریق در عربی جمع بسته می شود

2_ دیباج = دیبا

3_ بستان = بوستان

4_ جوهر= گوهر

5_ زیر= مقابل بم در موسیقی

6_ إستار: به معنای چهار

 7_قیروان= کاروان

8_ سربال= شلوار، لنگ، لباس

9_ دهقان= دهگان

10_سرادق= سراپرده، خیمه

11_تامورة: به معنی ظرف شراب

12_ بند: به معنی پرچم بزرگ، در عربی به صورت بنود جمع بسته می شود